CHOPIN. KONTEKSTY

Fenomen geniuszu Chopina nie zaistniał w pustce. Chopina artystę i Chopina
człowieka kształtowała kultura – ta, która go poprzedzała, i ta jemu współczesna.
Im więcej wiedzy o kontekście, w jakim powstawała Chopinowska muzyka,
wniesiemy, odczytując jego arcydzieła, tym pełniej będziemy mogli je rozumieć.
Kontekstem jest również to, co przyszło po Chopinie – muzyczne, historyczne
i kulturowe zjawiska, przez których pryzmat – mniej lub bardziej świadomie –
go postrzegamy. Bogactwo faktów i sensów wokół dzieła Chopina otwiera nas
i przygotowuje na jej interpretację.
Scena warszawska oczami Fryderyka Chopina

Książka portretuje życie teatralne Warszawy XIX wieku. Autorka rekonstruuje
panoramę kulturalnych rozrywek miasta tamtego czasu – nie tylko szczegółowo
nakreśla historię Teatru Narodowego, jednej z najważniejszej wówczas
instytucji kulturotwórczych, lecz także innych teatrów, do których uczęszczał
Fryderyk Chopin. Dzięki fragmentom korespondencji kompozytora poznajemy
świat teatralnej Warszawy XIX wieku jego oczami, obraz ten został jednak
pogłębiony dzięki prezentacji klimatu intelektualnego epoki: życia salonów,
kawiarni i sal redutowych. Autorka przybliża również dziewiętnastowieczną
praktykę teatralną, wprowadzając czytelników w ówczesne dyskusje na temat
tłumaczeń librett operowych oraz opisując zachowane projekty scenografi i i kostiumów.
Książka nie tylko pozwala dostrzec w Chopinie miłośnika i znawcę
teatru, lecz także zrozumieć, jak życie teatralne Warszawy wpłynęło na kompozytora
w młodości.

CHOPIN. KONTEKSTY
Fenomen geniuszu Chopina nie zaistniał w pustce. Chopina artystę i Chopina człowieka kształtowała kultura – ta, która go poprzedzała, i ta jemu współczesna. Im więcej wiedzy o kontekście, w jakim powstawała Chopinowska muzyka, wniesiemy, odczytując jego arcydzieła, tym pełniej będziemy mogli je rozumieć. Kontekstem jest również to, co przyszło po Chopinie – muzyczne, historyczne i kulturowe zjawiska, przez których pryzmat – mniej lub bardziej świadomie – go postrzegamy. Bogactwo faktów i sensów wokół dzieła Chopina otwiera nas i przygotowuje na jego interpretację.
Sonata Norwidowska
Ktokolwiek zacząłby naukę o formach muzycznych, dowiedziałby się, że wśród najściślejszych jest forma sonatowa. Zgłębiając temat, ów adept teorii muzyki przekonałby się niebawem, że nawet w epoce klasycyzmu nie powstała ani jedna sonata zbudowana wedle skodyfikowanych zasad, w XIX stuleciu zaś została raczej ideą formy, reprezentowaną przez dziesiątki unikatowych realizacji, osobistych wypowiedzi twórczych, w których nie konstrukcja decyduje o ekspresji, lecz treść i ekspresja znajdują odzwierciedlenie w konstrukcji. Sonata romantyczna to rodzaj oznajmienia – odkompozytorskiego przesłania mówiącego o całych systemach estetycznych, a nawet etycznych wartości.
•
Cyprian Norwid i Fryderyk Chopin nieomal się rozminęli – 28-letni poeta przyjechał do Paryża w lutym 1849 roku, ledwo osiem miesięcy przed śmiercią kompozytora. W tym krótkim czasie jednak Chopin został przez Norwida rozpoznany jako najdoskonalsze wcielenie jego idei artysty – artysty w ogóle i artysty narodowego – jako inkarnacja ciągu poglądów estetycznych i etycznych Norwida konsekwentnie przezeń budowanego przez całe życie.
•
Wykład o filozofii Norwidowskiej ma formę sonaty – a zatem formę właściwą dla orzekania o zagadnieniach najwyższej wagi. W tym wypadku jest to formy Chopinowskiej Sonaty b-moll op. 35 – odwzorowana w konstrukcji tekstu, ale też w konstrukcji całej myśli Norwidowskiej o Chopinie, sztuce i nieśmiertelności.

Tytułowy „słuch metafizyczny” to władza poznawcza. Jego posiadacz wcale nie musi być obdarzony słuchem muzycznym ani pamięcią muzyczną. Może się nawet uważać za muzycznego ignoranta, lecz mimo to dostrzegać, że muzyka darowuje słuchaczowi krótki przebłysk zrozumienia sensu życia. W muzyce kryje się matematyka, mistyka, tęsknota za odnalezieniem przedustawnego porządku świata, ale i szaleństwo. Eseje Anny Chęćki prowadzą przez gąszcz muzycznych dreszczy, stawiając drogowskazy, które pomagają uporządkować własne emocje dzięki trwaniu w bezsłownej myśli muzycznej, a jednocześnie dowodzą, że niewyrażalne doświadczenie estetyczne można oblec w ściśle przylegającą do niego tkankę słów. Autorka polemizuje ze współczesnymi filozofami muzyki, poszukuje równowagi między tym, co w sztuce dźwięków drastyczne i gnostyczne, wsłuchuje się w poezję i prozę noszącą ślady metafizycznego nasłuchiwania (jak Podróż zimowa Stanisława Barańczaka czy Buddenbrookowie Tomasza Manna). Doprowadza do dialogu humanistyki z naukami przyrodniczymi, zastanawiając się nad anatomią muzycznej ekstazy i miłosnym dyskursem neuroprzekaźników. Oddaje także hołd wykonawcom muzyki klasycznej, zajmując się wirtuozerią jako transgresją cielesności, konkursową rywalizacją (Konkurs Chopinowski), a nawet zawodowymi chorobami muzyków. Diagnozuje kryzys pisania i mówienia o muzyce, oferując Czytelnikom lek na muzykognozę i na estetyczny strach przed lataniem.

Książka Silvii Bruni jest lekturą znacznie przekraczającą skromne ramy zakreślone przez jej tytuł. Bardzo szeroka, rzetelna baza źródłowa tego opracowania daje nam po raz pierwszy wgląd w szczególny charakter włoskiego życia muzycznego od czasów Chopina po okres współczesny. Autorka pozwala nam śledzić fascynujący proces powolnego, ale stałego, wzrostu rangi muzyki Fryderyka Chopina w oczach krytyków i słuchaczy Italii. Przyswojenie i pogłębione zrozumienie twórczości polskiego kompozytora prowadzi włoskich artystów i krytyków kultury w realia często odlegle od naszych doświadczeń. Tym większe staje się zaskoczenie, gdy konkluzje protagonistów polskiego i włoskiego życia artystycznego stają się sobie bliskie.

‘My piano stands in the library. When I practise on it, I often yield to the temptation to glance at a book lurking on a shelf, which usually draws me away from playing and forces me first to read and then immediately afterwards to write. Thinking in music – which is, after all, a non-verbal activity – is hard to conceptualise and far removed from describing things in words. Yet quite often an extended period of wordless thinking, of a kind familiar to the practising musician (and to many a music lover), allows us to succumb to the illusion that we can, precisely through this wordless thinking, grasp some important aspect of human experience in its entirety. We then discover […] that everything is connected. Music is underpinned by mathematical structures, and at the same time it somehow enables sudden brief flashes of insight into the meaning of our lives.’

Anna Chęćka

[…] książka jest próbą pojednania refleksji literaturoznawczej i muzykologicznej. Pokazania relacji Chopina z literaturą, a szerzej: kulturą jego czasów, gdy ranga słowa poetyckiego była nadzwyczajna i bardzo szczególna i na którą – to teza książki – Chopin nie mógł być obojętny. […] sprawą intrygującą jest to, że w najbliższym otoczeniu muzyka zawsze znajdowali się ludzie pióra, że to właśnie z nimi łączyły go najbardziej osobiste, często intymne relacje. Równie intrygujące wydaje się utarte i rozpowszechnione w wielu biografiach kompozytora przekonanie, że Chopin nie był wrażliwy na słowo poetyckie, […] że etażerka z książkami była w jego paryskim mieszkaniu meblem jedynie ozdobnym i raczej nieużywanym. W książce próbuję zatem przyjrzeć się gustom literackim Chopina, ale też temu, jak on sam pisał. Dziełem szczególnie niedoczytanym są wszak jego listy, którym przez lata odmawiano literackiej wartości, traktując je nade wszystko jako dokument biograficzny, jedynie znak życia i twórczości wielkiego kompozytora. Tymczasem epistolografia […] to świetny literacko autokomentarz Chopina do własnej biografii, ale też czasów, w których żył. Świadectwo istnienia artysty, człowieka bogatego wewnętrznie, przyswajającego burzliwą historię pierwszej połowy XIX wieku, kulturę swojej epoki, zarazem bardzo konkretnego i racjonalnego w postawie wobec świata i problemów współczesnych.

fragment wstępu

Tekst Ewy Hoffmann-Piotrowskiej wyrasta ponad wcześniejsze opracowania, które skoncentrowane były bądź na muzykologicznym opisie Pieśni, bądź anegdotach biograficznych, ukazujących wzajemne kontakty kompozytora z poetami epoki romantyzmu. […] Autorka odważnie rozprawia się ze skostniałymi stereotypami i kliszami para-naukowymi, wskazując na wewnętrzne skomplikowanie oraz ideowo-artystyczny pluralizm zjawisk, jakie miały miejsce w okresie, nazywanym przez nas romantyzmem. […] Jednym z ciekawszych wątków jest ukazanie biografii Chopina jako intencjonalnie kreowanej wedle literackich inspiracji biografii romantycznej. […] Chopin jawi się w takim oglądzie nie tylko jako artysta fortepianu, geniusz muzyczny, ale też jako świadomy współtwórca intelektualnego i emocjonalnego pejzażu epoki.

[…] Lektura pracy prof. Ewy Hoffmann-Piotrowskiej jest wielką, intelektualną przyjemnością. Logiczna konstrukcja, konsekwentnie rozwijający się tok wywodu i precyzyjna segmentacja materiału rzeczowego stopniowo wzbogacają czytelnika, ukazując mu jakby kolejne kręgi wtajemniczenia – pogłębiające się wciąż „przymierze artysty ze słowem”. Może najważniejszą zaletą książki jest przekroczenie przez Autorkę ram wyznaczonych rejestracją takich, a nie innych związków Chopina z poezją i zinterpretowanie ich jako narastającego poszukiwania przez artystę egzystencjalnej i ontologicznej głębi, wkraczanie, podobnie jak czynili to najwięksi poeci polskiego romantyzmu, w metafizyczny wymiar logosu.

prof. dr hab. Andrzej Fabianowski

fragment recenzji

Książka koncentruje się wokół początków polskiej krytyki teatralnej, związanej z działalnością Towarzystwa Iksów (1815–1819). Recenzje Iksów, publikowane w warszawskiej prasie, odgrywały rolę opiniotwórczą i nadawały ton życiu artystycznemu stolicy w czasach poprzedzających początki prądu romantycznego w kulturze polskiej. Autor rekonstruuje założenia estetyczne i ideowe przedstawicieli Towarzystwa w szerokim kontekście historycznym, politycznym i społecznym, kreśląc jednocześnie bogaty obraz warszawskich salonów i teatrów, zwłaszcza Teatru Narodowego pod dyrekcją Wojciecha Bogusławskiego oraz Ludwika Osińskiego. Zapoznając się z problematyką wybranych recenzji (do książki dołączona jest ich antologia), wchodzimy w krąg ówczesnych sporów i dyskusji dotyczących znaczenia teatru, jego repertuaru, a także funkcji, jaką miały w nim pełnić gatunki wokalno-instrumentalne, zwłaszcza opera. Poznajemy też atmosferę intelektualno-kulturalną Warszawy z pierwszych lat działalności pianistycznej i kompozytorskiej Fryderyka Chopina.

Friederike Müller – jedna z ulubionych i najbardziej utalentowanych uczennic Chopina – w 231 listach pisanych do mieszkających w Wiedniu ciotek relacjonuje szczegółowo swój pobyt w Paryżu. Opowiada (niekiedy w sposób bardzo krytyczny) o artystach, koncertach, fortepianach i nowościach muzycznych, szkicując w ten sposób przepojony młodzieńczym dowcipem i temperamentem, niezwykle żywy obraz paryskiego życia muzycznego i towarzyskiego we wczesnych latach 40. XIX wieku. Przede wszystkim jednak ze szczegółami i obrazowo opisuje niemal każdą z około 170 swych lekcji z Chopinem i przytacza dosłownie wiele odbytych z nim rozmów. Na tym właśnie polega niezwykłość tego materiału: nie jest to bowiem, jak zazwyczaj w przypadku świadectw innych uczniów, relacja powstała po upływie długiego czasu, często na podstawie przedstawionych w lepszym świetle wspomnień, lecz oddająca bezpośrednie, świeże i nieupiększone przeżycia.

Ze Wstępu

Autor ukazuje, w jaki sposób doświadczenia gromadzone przez kompozytorów polskich w trakcie ich studiów w Niemczech naznaczyły ich twórczość symfoniczną, która zapoczątkowała rozkwit polskiej muzyki orkiestrowej. Dogłębnym badaniom poddane zostają, z jednej strony, przebieg edukacji i poglądy na muzykę Zygmunta Noskowskiego, Ignacego Jana Paderewskiego, Mieczysława Karłowicza, Ludomira Różycki i Karola Szymanowskiego, a także ich kontakty z niemieckimi instytucjami edukacyjnymi, koncertowymi i wydawniczymi. Z drugiej zaś strony szczegółowo analizowane są – a przy tym umieszczone w szerokim kontekście historycznokulturowym – ich główne dzieła symfoniczne napisane przed rokiem 1914.

„Moje zainteresowanie tą tematyką – pisze Autor – wzbudziła najpierw pozorna sprzeczność: otóż wydawało się, że silną orientację większości symfoników polskich końca XIX i początku XX wieku na wzorce niemieckie (ze wskazaniem na Berlin, gdzie wielu z nich studiowało) trudno pogodzić z ogólnym rozwojem sytuacji politycznej tamtego czasu. Przekonującego wyjaśnienia tego zjawiska dostarczyła mi teoria transferu kulturowego, która podkreśla, że to strona przyjmująca decyduje o zainicjowaniu takiego transferu i że to jej potrzeby określają cały ten proces. Wkrótce potem przyszła fascynacja jakością i ekspresyjnością zapomnianych dzieł, które mimo licznych odniesień do tradycji klasycznej i romantycznej posiadały wiele cech niezaprzeczalnie własnych”.

STEFAN KEYM studiował muzykologię, germanistykę i historię w Moguncji, Paryżu (Sorbonne) i Halle. Po uzyskaniu promocji doktorskiej w Halle na podstawie pracy poświęconej operze Oliviera Messiaena Saint François d’Assise habilitował się na Uniwersytecie Lipskim przedstawiając pracę o niemiecko-polskim transferze kulturowym. Był profesorem gościnnym m.in. w Zurychu i Berlinie (Uniwersytet Humboldta), profesorem zwyczajnym w Tuluzie (Francja). Od roku 2019 jest profesorem muzykologii historycznej na Uniwersytecie Lipskim.

Zakres jego badań obejmuje europejską historię muzyki, a zwłaszcza zagadnienia takie jak: transfery kulturowe, tożsamości i konteksty polityczne; instytucje i repertuary; dramaturgie formalne wielkich gatunków muzyki instrumentalnej XVIII–XX wieku; współczesny teatr muzyczny.

Pejzaż myśli. Warszawa Chopina i początek polskiej nowoczesności Michała Kuziaka to kolejna pozycja w serii Chopin. Konteksty. Autor kreśli wciągającą opowieść o intelektualnej panoramie Stolicy, ukazując czynniki kształtujące otoczenie, w którym dorastał młody Fryderyk Chopin.

„Chcę zawrzeć kontrakt z czytelnikiem, by mógł się domyślić, co go czeka, jeśli zdecyduje się na lekturę tej książki. Ma ona prezentować Warszawę Chopina jako miasto życia intelektualnego i kulturowego. Uwzględniam te dwa wymiary razem, gdyż są one – zwłaszcza na początku XIX wieku – nierozłącznie i w wielu miejscach splecione ze sobą. […] Miasto to zatem zarówno realna, wyodrębniona i wyodrębniająca mieszkańców topografia, jak i swego rodzaju stan umysłu. Miasto stanowi pewną organizację czasu, przestrzeni, relacji, która przekłada się na specyficzne doświadczanie istnienia. Zderza się ono z cywilizacją w wymiarze społecznym […], instytucjonalnym czy w końcu technicznym […]. Powstaje w efekcie przestrzenna i myślowa – jak również afektywna – całość. Przedstawiam ją za pomocą użytej wyżej metafory mapy refleksji: dynamicznej, zróżnicowanej, poszukującej, niewolnej od sprzeczności i napięć.

Książka prezentuje polskich biografów Fryderyka Chopina, tworzących w XIX wieku. Autorka w sposób syntetyczny przedstawia podejście ówczesnych autorów, m.in. Józefa Sikorskiego, Ferdynanda Hoesicka czy Maurycego Karasowskiego. Choć sylwetki tych twórców w refleksji chopinologicznej są dobrze znane, to publikacja Magdaleny Dziadek uzupełnia istotną lukę przekrojowego ujęcia polskich biografów Chopina.

„Mając dziś możliwość spoglądania na Chopina i jego muzykę z odleglejszej perspektywy, zdobywamy się […] na tworzenie wielkich syntez. […] Prace te nie powstałyby, gdyby nie wysiłek XIX-wiecznych biografów i krytyków. Z pewnością ich dorobek w pewnym sensie się zestarzał – nie sposób dziś szczerze poddać się potokowi sentymentalizmu, w którym toną dywagacje Karasowskiego, Kleczyńskiego, Tarnowskiego, Przybyszewskiego, Hoesicka czy Strzeleckiego. Roniąc łzy nad tragicznym losem naszego wielkiego kompozytora, uchronili oni wszakże dla potomnych ogromną część chopinowskiego dziedzictwa […]” – fragment wstępu.

Podążając śladami pozostawionymi przez Chopina w listach oraz znajdującymi się we wspomnieniach bliskich mu osób, Autorka publikacji odtwarza peregrynacje artysty po polskich i europejskich scenach teatralno-operowych, z literacką swadą i detektywistycznym wręcz zacięciem kreśląc jego zawodowo-towarzyskie kontakty z osobami ze świata teatru i opery. Z książki wyłania się sugestywny obraz Chopina jako częstego, choć nierzadko dość przypadkowego bywalca rozlicznych teatrów, a zarazem konesera i wymagającego krytyka sztuki operowej, niezwykle wrażliwego na jej piękno, lecz stawiającego jej też wysokie wymagania. Operowy gmach – obok muzycznego salonu – był dla Chopina przestrzenią do nawiązywania oraz podtrzymywania kontaktów zawodowych i towarzyskich, zaznajamiania się z najnowszymi trendami obowiązującymi w sztuce muzycznej jego czasów, a także miejscem szukania inspiracji i zdobywania – potrzebnych również w jego ukierunkowanej na fortepian twórczości – artystycznych kompetencji.

Z recenzji dr Małgorzaty Sułek

Źródła pamiętnikarskie to kopalnia wiedzy o ludziach i ich czasach. Są one co prawda widzeniem subiektywnym, pokazują bowiem zazwyczaj obraz rzeczywistości widziany poprzez filtr osobowości piszącego, jednak zwykle zawierają jakąś część prawdy „obiektywnej” o opisywanych osobach i zdarzeniach.
Fryderyk Chopin trwale zapisał się w pamięci setek osób, które znały go osobiście bądź tylko zetknęły się z nim przelotnie, a których spora część pozostawiła po sobie pamiętniki, listy, dzienniki i relacje. Wspomnienia te, zestawione z innymi, pozwalają zbliżyć się do obrazu Chopina, który będzie w miarę „prawdziwy”, to jest pokaże nam, jaki naprawdę był artysta, lub – przynajmniej – jakim go postrzegano. Ze względu na ich subiektywność, wspomnienia jednych nie zawsze są zbieżne z widzeniem innych osób. Ale to właśnie zestawienie rozmaitych spojrzeń na Chopina stanowi o bogactwie i wartości tych źródeł.
Publikacja Wspomnienia o Chopinie gromadzi relacje i wspomnienia na temat Chopina i jego bliskich autorstwa osób różnego pochodzenia i statusu: od Władysława Mickiewicza do służącego Jana. Książka stanowi niezwykłe źródło kontekstowe, które pozwala potwierdzić, uszczegółowić lub obalić utrwalone, a nieprawdziwe zdarzenia z biografii polskiego mistrza.

Wykorzystując rozmaite strategie badawcze, metodologie, spojrzenia charakterystyczne dla różnych dyscyplin nauki – zwłaszcza literaturoznawstwa – prezentujemy w zebranych w książce artykułach bogactwo epistolograficznego pisarstwa Chopina: nie tylko dokumentacyjne, ale nade wszystko filozoficzne, egzystencjalne, wreszcie artystyczne. Autorzy tekstów zamieszczonych w niniejszym tomie, choć ich perspektywy poznawcze są odmienne, traktują listy kompozytora jako dzieło immanentne, godne uwagi/interesujące samo w sobie i jako takie ciągle niedoczytane, domagające się uznania jego wartości.